زایمان زودرس به وضعیتی گفته میشود که نوزاد پیش از هفته ۳۷ بارداری متولد شود و این امر می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت نوزاد و مادر داشته باشد. این نوع زایمان که یکی از نگرانی‌های مهم دوران بارداری محسوب میشود، ممکن است به دلایل مختلفی مانند مشکلات رحم یا دهانه رحم، بیماری‌های مزمن، عفونت‌ها یا حتی عوامل سبک زندگی رخ دهد. آگاهی از علائم، عوامل خطر و روش‌های پیشگیری از زایمان زودرس نقش مهمی در کاهش احتمال وقوع آن و اطمینان از سلامت بارداری دارد. در این مقاله به بررسی کامل علت‌ها، نشانه‌ها، عوارض و راهکارهای پیشگیری از زایمان زودرس می‌پردازیم.
زایمان زودرس یعنی چه ؟
همانطور که اشاره کردیم، زایمان زودرس به تولد نوزادی گفته میشود که قبل از تکمیل ۳۷ هفته از بارداری رخ می‌دهد، در حالی که یک بارداری کامل معمولاً حدود ۴۰ هفته طول می‌کشد. نوزادان نارس به دلیل تولد زودهنگام ممکن است با مشکلات مختلف سلامتی مواجه شوند که هر چه زایمان زودتر انجام شود، این خطرات افزایش می‌یابد. انواع مختلف زایمان زودرس بر اساس هفته تولد دسته‌بندی می‌شوند که هر کدام ویژگی‌ها و نیازهای مراقبتی خاص خود را دارند. در این مورد زایمان سزارین توصیه میشود.
| نوع زایمان زودرس | بازه هفته بارداری |
| نارس دیررس | ۳۴ تا ۳۶ هفته |
| نارس نسبتاً زودرس | ۳۲ تا ۳۴ هفته |
| نارس خیلی زودرس | ۲۸ تا ۳۲ هفته |
| نارس بسیار زودرس | قبل از ۲۸ هفته |
این دسته‌بندی‌ها به پزشکان کمک می‌کند تا بر اساس سن بارداری نوزاد، بهترین روش‌های مراقبتی و درمانی را تعیین کنند. نوزادان متولد شده در مراحل پایین‌تر بارداری به مراقبت‌های ویژه‌تر و طولانی‌تری نیاز دارند تا بتوانند رشد طبیعی خود را ادامه دهند و مشکلات ناشی از تولد زودرس را به حداقل برسانند.
علائم زایمان زودرس چیست؟
زایمان زودرس می‌تواند با علائمی همراه باشد که شدت آن‌ها بسته به میزان نارس بودن نوزاد متفاوت است. برخی از نوزادان ممکن است فقط نشانه‌های خفیفی داشته باشند، در حالی که برخی دیگر به دلیل رشد ناکامل اعضای بدن با مشکلات جدی‌تری مواجه می‌شوند. شناخت این علائم به والدین و تیم پزشکی کمک می‌کند تا اقدامات لازم برای مراقبت سریع و مؤثر را انجام دهند. از جمله موارد آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- جثه کوچک با سری نسبتاً بزرگ‌تر از بدن
- ویژگی‌های ظاهری تیزتر و کمتر گرد به دلیل کمبود چربی زیر پوست
- وجود موهای نازک و ریز که بخش زیادی از بدن را پوشانده است
- دمای پایین بدن، به‌خصوص بلافاصله پس از تولد
- مشکلات تنفسی
- دشواری در تغذیه
آیا زایمان زودرس به مراقبت های ویژه نیاز دارد؟
زایمان زودرس معمولاً به مراقبت‌های ویژه‌ای نیاز دارد، زیرا نوزادانی که پیش از موعد به دنیا می‌آیند، ممکن است به دلیل تکامل نیافتن کامل اندام‌ها و سیستم‌های بدنشان، شرایط حساسی داشته باشند. این نوزادان اغلب باید در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU) بستری شوند تا تحت نظر و مراقبت دقیق تیم متخصصان پزشکی قرار بگیرند. در این بخش، وضعیت سلامت نوزاد به طور مداوم و شبانه‌روزی کنترل میشود و مراقبت‌های خاصی برای تغذیه، تنفس و تنظیم دمای بدن او ارائه میشود.
علاوه بر بخش مراقبت‌های ویژه، در بیمارستان‌ها معمولاً بخشی به نام مراقبت‌های متوسط نوزادان وجود دارد که خدمات کمتری نسبت به NICU ارائه می‌کند و برای نوزادانی مناسب است که وضعیتشان بهبود یافته ولی هنوز به مراقبت‌های کامل نیاز دارند. تیم پزشکی و پرستاران این بخش‌ها تخصص لازم برای مراقبت از نوزادان نارس را دارند و به والدین کمک می‌کنند تا نیازهای نوزادشان را بهتر بشناسند و با برنامه مراقبتی هماهنگ شوند. والدین می‌توانند هر سوال یا نگرانی خود را با این تیم مطرح کنند تا بهترین حمایت را دریافت کنند.
خطرات زایمان زودرس چیست؟
زایمان زودرس می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت نوزاد و مادر داشته باشد، زیرا تولد قبل از تکمیل رشد کامل جنین، خطر مشکلات تنفسی، عفونت، و حتی مشکلات عصبی را افزایش می‌دهد. هرچند علت دقیق این اتفاق همیشه مشخص نیست، اما برخی شرایط می‌توانند احتمال وقوع آن را بیشتر کنند.
عوامل خطر شامل مواردی میشود که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم:
- بارداری‌های چندقلویی (دوقلو، سه‌قلو یا بیشتر)
- فاصله کوتاه بین بارداری‌ها (کمتر از ۶ ماه)؛ بهترین فاصله ۱۸ تا ۲۴ ماه است
- روش‌های کمک باروری مانند لقاح آزمایشگاهی (IVF)
- سابقه بیش از یک سقط یا زایمان زودرس قبلی
- مشکلات ساختاری رحم، دهانه رحم یا جفت
- عفونت‌ها به‌ویژه عفونت مایع آمنیوتیک یا دستگاه تناسلی تحتانی
- بیماری‌های مزمن مانند فشار خون بالا یا دیابت
- آسیب یا ضربه به بدن در دوران بارداری
- عادات ناسالم مثل سیگار کشیدن، مصرف مواد مخدر یا نوشیدن الکل
- کمبود یا اضافه وزن شدید پیش از بارداری
- سن بارداری پرخطر (کمتر از ۱۷ یا بیشتر از ۳۵ سال)
- استرس شدید یا تجربه وقایع آسیب‌زا مانند فوت عزیز یا خشونت خانگی
- برخی عوامل نژادی که در بعضی کشورها با افزایش خطر همراه هستند
عوارض زایمان زودرس
زایمان زودرس همیشه به معنای بروز مشکل نیست، اما هرچه نوزاد زودتر به دنیا بیاید، احتمال مواجهه با چالش‌های پزشکی بیشتر میشود. بسیاری از این عوارض ممکن است بلافاصله پس از تولد آشکار شوند، در حالی که برخی دیگر فقط با گذر زمان و رشد کودک مشخص خواهند شد. وزن هنگام تولد نیز تأثیر قابل‌توجهی بر شدت و نوع این مشکلات دارد.
عوارض کوتاه مدت
زایمان زودرس در کوتاه‌مدت می‌تواند چالش‌های متعددی برای نوزاد ایجاد کند، زیرا بسیاری از اندام‌ها و سیستم‌های بدن هنوز به بلوغ کامل نرسیده‌اند. مشکلات تنفسی به دلیل تکامل‌نیافتگی ریه‌ها شایع است و ممکن است به شکل سندرم دیسترس تنفسی، آپنه یا نیاز به اکسیژن‌درمانی طولانی‌مدت بروز کند. قلب نیز در این شرایط آسیب‌پذیر است و ناهنجاری‌هایی مانند مجرای شریانی باز یا افت فشار خون ممکن است رخ دهد. همچنین، خطر خونریزی مغزی در نوزادان بسیار نارس بالاتر است که می‌تواند از مشکلات خفیف تا آسیب دائمی مغز متغیر باشد. نوزاد نارس به‌دلیل کمبود چربی زیرپوستی، توانایی کمی در حفظ دمای بدن دارد و این امر می‌تواند به هیپوترمی و کاهش قند خون منجر شود. دستگاه گوارش نیز ممکن است به‌طور کامل تکامل نیافته باشد و زمینه‌ساز مشکلاتی همچون انتروکولیت نکروزان شود. علاوه بر این، ضعف سیستم ایمنی و اختلالات خونی مانند کم‌خونی و زردی نوزادی می‌تواند خطر عفونت و سایر عوارض را در روزها و هفته‌های نخست افزایش دهد.
عوارض بلند مدت
در بلندمدت، نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا آمده‌اند، در معرض مشکلاتی قرار می‌گیرند که ممکن است تا سال‌ها بعد اثرگذار باشد. یکی از این عوارض، فلج مغزی است که به دلیل آسیب به بافت مغز یا اختلال در خون‌رسانی ایجاد میشود و می‌تواند باعث محدودیت حرکتی یا تغییرات در تون عضلانی شود. تأخیر در رشد و یادگیری نیز در این کودکان شایع‌تر است و ممکن است در سن مدرسه با مشکلات تحصیلی یا ناتوانی‌های یادگیری مواجه شوند. مشکلات بینایی مانند رتینوپاتی نوزادان نارس، که گاهی می‌تواند به جداشدگی شبکیه و نابینایی منجر شود، و همچنین کاهش شنوایی، از دیگر پیامدهای احتمالی هستند. ناهنجاری‌های دندانی، مشکلات رفتاری و روانی مانند اضطراب یا بیش‌فعالی و بروز بیماری‌های مزمن مانند آسم یا مشکلات تغذیه‌ای نیز در این گروه بیشتر دیده میشود. علاوه بر این، خطر سندرم مرگ ناگهانی نوزاد در کودکان نارس بالاتر است، حتی پس از گذشت ماه‌ها از تولد، که اهمیت مراقبت و پایش مداوم را دوچندان می‌کند.
روش های پیشگیر از زایمان زودرس
هرچند علت اصلی زایمان زودرس همیشه مشخص نیست، اما با برخی اقدامات می‌توان احتمال وقوع آن را کاهش داد. یکی از روش‌ها استفاده از مکمل‌های پروژسترون است که به‌ویژه برای زنانی که سابقه تولد نوزاد نارس یا دهانه رحم کوتاه دارند، می‌تواند نقش محافظتی داشته باشد. در مواردی که دهانه رحم کوتاه و سابقه زایمان زودرس وجود دارد، پزشک ممکن است عمل سرکلاژ را توصیه کند؛ در این روش، دهانه رحم با بخیه محکم بسته میشود تا از باز شدن زودهنگام آن جلوگیری شود و بخیه‌ها در زمان زایمان باز می‌شوند. نکته مهم این است که برخلاف تصور برخی افراد، استراحت طولانی‌مدت در رختخواب نه‌تنها از زایمان زودرس جلوگیری نمی‌کند، بلکه می‌تواند خطراتی مانند لخته شدن خون، ضعف عضلات و حتی افزایش احتمال زایمان زودرس را به همراه داشته باشد.
